-
1 жьэ
1. рот/ Iупэхэм, дзэхэм я зэтехьэпIэм къыщыщIэдзауэ къурмэкъеищхьэм нэс зэхуакур.Жьэм жьэдэлъхьэн. Жьэр ущIын.* Зэтрехыр пщащэм и жьэр, жьыр а цIыкIум имыгъуэту. КI. А.2. язык ( как средство общения)/ Бзэ.* Жьэр насыпым и щIэлъэныкъуэщ. (погов.) Щхьэм жьэр и лIыкIуэщ. (погов.)Жьэ бзаджэ зэщIэхын говорить грубо, грубить.Жьэ зэщIэхын заговорить (букв. раскрыть рот).* Абы жиIэр нэгъуэщIым жегъэIи, зым и жьэ зэщIихынкъым. Iуащхь.{Я} жьэ зэсэн привыкнуть к грубостям со стороны друг друга.Жьэ мардэу жыIэн запросить определенную цену.Жьэ махуэ ипсэлъыкIын сказать что-л. к счастью.Жьэ мэхъаджэ сквернослов.* Зи жьэр мэхъаджэм и Iэр сымаджэщ. (погов.)Жьэ мыгъуэ ипсэлъыкIын сказать что-л. к несчастью.Жьэ мыгъуэ ишхыдыкIын = жьэ мыгъуэ ипсэлъыкIын.ЖьэкIэ плъэн быть ротозеем.ЖьэкIэ хэшхыхьын есть поедом кого-л.ЖьэкIэ шхын = жьэкIэ хэшхыхьын.Жьэм жьэдэмыкIын не сходить с языка.Жьэм жьэдэхуэн (жьэдыхьэн) попасть на язык.{И} жьэм къекIуэ къимыгъанэу = жьэм къихь къэмыгъэнэн.{И} жьэм къемыкIуэн язык не поворачивается.Жьэм къихь къэмыгъэнэн ругать, поносить кого-л.{И} жьэм пэшот тегъэуащ = жьэм хьэкъурт жьэдэлъын.{И} жьэм тхъурымбэ къищIауэ с пеной у рта.* -Былымыр нэхъ Iущщ фэ нэхърэ, цIапIэ гуп! - мэкIий СулътIан, и жьэм тхъурымбэ къищIауэ. Щ. Ам.Жьэм тхъурымбэ къищIыху псэлъэн говорить без умолку (букв. до появления пены у рта).Жьэм хуэхьын есть, кушать.Жьэм хьэкъурт жьэдэлъын молчать словно воды в рот набрал.{И} жьэр егъэубыдын заставить кого-л. держать язык за зубами.{И} жьэр зэтеда хуэдэ = жьэм хьэкъурт жьэдэлъын.* Сэри, си жьэ зэтеда хуэдэ, сыщысынкъым. Къу. Къ.{Я} жьэр зэтемызэгъэн не уживаться, постоянно ссориться друг с другом.Жьэр зэтенэн потерять дар речи.* -Фи жьэр зэтена, щхьэ зыгуэр жывмыIэрэ? - жиIэри старшынэр къэгубжьащ. КI. А.Жьэр зэтепIэн = жьэр убыдын.Жьэр зэтехын = жьэр зэщIэхын.* -Уэсмэн фIэкIа зи жьэ зэтезыхыфын фхэмыту ара? - жиIащ абы. КI. А.Жьэр зэщIэкъуэн придержать язык, умолкнуть.Жьэр зэщIэнэн потерять дар речи.* Ахэр фIыкIэ къызэрыхуэмыкIуар фызабэ тхьэмыщкIэм зэуэ къищIэри жимыIэжыф-Iауэ и жьэр зэщIэнащ. I. Аб.Жьэр тетIэщIэн обругать кого-л., выговорить кому-л. все, что накипело на душе.Жьэр убыдын держать язык за зубами.Жьэр утIыпщын развязать {свой} язык.Жьэр ущIауэ с разинутым ртом.Жьэр ущIын разинуть рот.{И} жьэр хуэмыубыдын не уметь держать язык за зубами. Iэхьмэд и жьэр хуэубыдтэкъым.{И} жьэр Iурыхун разинуть рот от удивления.* Мэдж къащтэри и жьэр Iурыхуащ. Iуащхь. Мэтхъэныр зыщIэс пэшым Лу щыщIыхьэм, занщIэу и жьэр Iурыхуащ. КI. А.ЖьэфI зэщIэхын говорить громко, грубо.жьэ бзаджэ злоязычный/ Дыджу, гурыуэу псалъэ.ЦIыху жьэ бзаджэ.жьэ кIуэцI полость рта/ Iупэхэм, дзэхэм я зэтехьапIэм къыщыщIэдзауэ къурмэкъеищхьэм нэс зэхуакурщ.жьэ къупщхьэ челюсть/ Дзэхэр зыхэты нэкIум хэлъ къупщхьэ.* Бзу цIыкIум и жьэ къупщхьэр щIэпкIащ. Дыщэ кI.жьэ мафIэ см. жьэ бзаджэ 1.жьэ мыгъуэ см. жьэ бзаджэ 1.жьэ нахуагъэ откровенность/ Жьэ нахуэ псалъэм къытекIа щыIэцIэщ.жьэ нахуэ откровенный/ Игу илъыр имыбзыщIу жызыIэ.ЦIыху жьэ нахуэ.жьэ пIащIэ 1. тонкогубый/ Iупэ пIащIэ. 2. болтливый, говорливый/ Псэлъэн зыфIэфI, псэлъэрей.жьэ цIапIагъэ сквернословие/ Жьэ цIапIэ псалъэм къытекIа щыIэцIэщ.жьэ цIапIэ севернослов/ ГуемыIуу псалъэ.жьэ Iушэ косоротый/ Зи жьэр, Iупэр ешэкIауэ щыт. -
2 мыгъуэ
I беда, несчастье, горе/ Нэщхъеягъуэ, бэIутIэIу, тхьэмыщкIагъэ.Сыт мыгъуэр къыпщыущI?* Жылэм я мыгъуэ я гъуощ. (погов.)Мыгъуэ хуэхъун обернуться бедой, несчастьем для кого-л.II 1. никудышный, никчёмный/ Насыпыншэ, хьэрычэтыншэ, мыкIуэмытэ, фаджэ.* ЛIым я нэхъ мыгъуэм Iуэхугъуибгъу зэпеч. (погов.)2. безрадостный, жалкий/ ГуфIэгъуэ зыдумылъагъу, гугъуехькIэ гъэнщIа.* ПсэукIэ мыгъуэ. Гъуэгу мыгъуэ. Сэ пщэдджыжьыр си пIалъэщ, ПIалъэ мыгъуэр си лажьэщ. Къэб. п. и ант.3. переносное возлюбленный, возлюбленная/ ФIыуэ ялъэгъуа, лъагъуныгъэ зыхуащIа.* Гъуэлъыжащ, нэпс щIигъэж хъунщ и мыгъуэм щхьэкIэ... Къу. С. Сыт жесIэжыну уи мыгъуэм.. ? Пьесэхэр.4. покойный/ ЦIыху лIам хужаIэ.* БетIал мыгъуэм фIыуэ илъагъуу щытащ ар. Iуащхь.III частица употребляется для выражения чувства боли, сожаления, жалости, досады, недовольства и т. п./ ГущIэгъу, гукъеяуэ, узыныгъэ, зэгуэп, мыарэзыныгъэ, н. къ. къигъэлъагъуэу къагъэсэбэп.ЕукI мыгъуэ! Ара мыгъуэ илъэкIынури! Cыт мыгъуэ жиIар!Гъуэгу мыгъуэ ежьэн см. гъуэгу.Жьэ мыгъуэ ипсэлъыкIын см. жьэ.Мурад мыгъуэ щIын см. мурад.Мыгъуэ хуэхъун (мыгъуэ пхухъу) обернуться бедой, стать источником несчастья для кого-л.* Си ужьыр мыгъуэ фхухъу Ботэщхэ. Аращ сэ слъэкIынур. Къ. З.МыгъуэкIэ егъэшхын не давать кому-л. насладиться, насытиться чем-л. (какой-л. едой). МыгъуэкIэ сыбгъэшхащ, укъысIэщIэуэурэ.Мыгъуэр зи мыгъуар козёл отпущения.* Мыгъуэр зи мыгъуар Нафисэтти, мы махуэхэм абы и фэ куэд дэкIырт. КI. А.ПIастэ мыгъуэ егъэшхын см. пIастэ.Уанэ мыгъуэ телъхьэн см. уанэ. -
3 ишхыдыкIын
жьэ мыгъуэ ишхыдыкIын см. жьэ. -
4 ипсэлъыкIын
(йопсэлъыкI) неперех. гл. говорить откуда-л. (напр. по телефону)/ ЗыщIыпIэ икIыу псэлъын.Налшык сипсэлъыкIри телефонкIэ Мэзкуу сыпсэлъащ.Жьэ махуэ ипсэлъыкIын см. жьэ.Жьэ мыгъуэ ипсэлъыкIын см. жьэ. -
5 мэхъаджэ
1. скверный, противный ( о человеке)/ ГуемыIу, бзаджэнэджагъэ зыхэлъ.ЦIыху мэхъаджэ.2. разгневанный/ Губжьа, хъийм икIа.* Мыбы щхьэ укъэкIуа мыгъуэ, иныжь мэхъаджэр къэсыжмэ уишхынущ. Ад. таур.3. грозный/ Шынагъуэ.Iэщэ мэхъаджэ.* Испыхэм я пщы ЖьакIэжьыр нарт шу мэхъаджэхэм щышынэрти дзыхь ищIыртэкъым.. къытеуэу Сэтэней гуащэр ихьынымкIэ. Нарт.Жьэ мэхъаджэ см. жьэ.